Τα πειράματα του Παβλόφ

Ας κανουμε με την φαντασια μας ενα πειραμα. Εστω οτι εχουμε σε μια γωνια δεμενο εναν πεινασμενο σκυλο. Σε μια στιγμη, του παρουσιαζουμε ενα κομματι κρεας και τον αφηνουμε να το φαει. Εχουμε κανονισει επισης, τοσο κατα την εμφανιση οσο και κατα την ληψη του κρεατος να χτυπα ενα κουδουνι. Επαναλαμβανουμε το ιδιο πειραμα για αρκετες ημερες. Καποια ημερα, αποφασιζουμε να χτυπησουμε το κουδουνι, αλλα χωρις να παρουσιασουμε ή να δωσουμε τροφη στο σκυλο. Πως αντιδρα τοτε ο σκυλος;

Παρατηρουμε οτι αρχιζουν να του τρεχουν τα σαλια, παρολο που δεν βλεπει και δεν γευεται τροφη. Τι συμβαινει; Ολες τις προηγουμενες ημερες ο σκυλος εχει συνδυασει το χτυπημα του κουδουνιου με την θέα και τη ληψη της τροφης. Το ιδιο λοιπον περιμενει και τωρα. Ο οργανισμος του προετοιμαζεται καταλληλα. Ο εγκεφαλος του, θεωρωντας οτι το γενικο πλαισιο αναφορας ειναι και αυτη τη φορα το ιδιο, στελνει μηνυμα στο σωμα του να προετοιμαστει για τη ληψη της τροφης. Αρχιζει λοιπον να εχει σιελορροη. Δυστυχως ομως, αυτη τη φορα δεν υπαρχει τροφη. Αδικα προετοιμαστηκε το σωμα του. Ο εγκεφαλος του εκανε λαθος και ο σκυλος μενει μετεωρος στο κενο.

Με τον ιδιο τροπο θα αντιδρουσε και ενα παιδι σε μια αντιστοιχη περιπτωση, οταν εκεινη την τελευταια φορα μαζι με το κουδουνισμα δεν εμφανιζοταν και το κουταλι με το φαγητο. Παρομοια θα αντιδρουσε ισως και ενας ενηλικας, αφου οι ενστικτωδεις σωματικες αντιδρασεις ελεγχονται απο το υποσυνειδητο, το οποιο εχει τη δικη του λογικη και συμπεραινει ευκολα απο το γενικο το ειδικο - απο το γενικο πλαισιο (το οποιο υποθετει οτι ειναι το ιδιο) την αμεση ληψη της τροφης.

Το προηγουμενο, υποθετικο για μας, πειραμα εκτελεστηκε πραγματι απο τον Ρωσο φυσιολογο Ιβάν Παβλόφ (1849-1936) πολλες φορες και με διαφορα ειδη σκυλων. Με βαση αυτο το πειραμα, ο Παβλοφ θεμελιωσε την περιφημη θεωρια του για τα εξαρτημενα ανακλαστικα.

Συμφωνα με αυτην, ενας ζωντανος οργανισμος, αλληλεπιδρα με το περιβαλλον του μεσω των λεγομενων "ανακλαστικων". Τα ανακλαστικα ειναι ενα φαινομενο του νευρικου συστηματος. Ενα ανακλαστικο βασικα συνδεει ενα ερεθισμα που προερχεται απο το περιβαλλον με την αντιδραση του οργανισμου - π.χ. η εισοδος ενος σκουπιδιου στο ματι προκαλει το αυτοματο κλεισιμο του ματιου.

Ο Παβλοφ χωρισε τα ανακλαστικα σε δυο μεγαλες κατηγοριες: τα σταθερα - ανεξαρτητα, απολυτα ή κληρονομικα - που υπαρχουν εκ γενετης και ειναι εμφυτα στους διαφορους οργανισμους και τα εξαρτημενα ανακλαστικα που ειναι επικτητα.

Σταθερο, για παραδειγμα, ανακλαστικο του οργανισμου μας ειναι η αναπνοη. Αυτη δεν εξαρταται απο τις εξωτερικες συνθηκες, αλλα ειναι μια μονιμη και αυτοματη αντιδραση του οργανισμου στο περιβαλλον - στην υπαρξη της ατμοσφαιρας. Τα σταθερα ανακλαστικα δεν μεταβαλλονται και γι'αυτο δεν μας απασχολουν ιδιαιτερα (αφου δεν μπορουμε να τα αλλαξουμε). Τα εξαρτημενα ομως ανακλαστικα μας ενδιαφερουν, γιατι αυτα εξαρτωνται καθε φορα απο τις συνθηκες του περιβαλλοντος και επομενως αν αλλαξουμε τις εξωτερικες συνθηκες, μπορουμε να αλλαξουμε και αυτα. Για παραδειγμα, αντικαθιστωντας τεχνητα τη θέα και τη ληψη της τροφης με το χτυπημα του κουδουνιου - το οποιο συνδεσαμε ευφυώς με αυτες - επιτυγχανουμε μια συγκεκριμενη - αν και κατ'αρχας ασχετη με αυτο - φυσιολογικη αντιδραση του οργανισμου (σιελορροη). Προβαλλοντας σε μια διαφημιση μπυρας μια ωραια, ημιγυμνη γυναικα με σεξουαλικα υπονοουμενα (π.χ. η πιο υπεροχη ξανθια που μπορουμε να γευτουμε...), προσπαθουμε να δημιουργησουμε το εξαρτημενο ανακλαστικο της αγορας αυτου του προϊοντος, για να μπορεσει να απολαυσει δηθεν ο καταναλωτης αυτη την υπεροχη ξανθια - η οποια, φυσικα, απο μονη της ειναι τελειως ασχετη με την οποιαδηποτε μπυρα. Φαινεται ανοητο και ομως ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ! Το αποδεικνυει αμεσα η πληθωρα των διαφημισεων αυτου του επιπεδου. Και λειτουργει γιατι ο συνειρμος που επιτυγχανεται ειναι υποσυνειδητος και, οπως ειπαμε, το υποσυνειδητο εχει τη δικη του "λογικη".

Ο Παβλοφ με τα πειραματα του εθεσε τις βασεις της θεωριας που ονομαστηκε "μπιχεβιορισμος" ή ψυχολογια της συμπεριφορας.

Ας συνεχισουμε ομως το παβλοφικο μας πειραμα. Τι θα γινει αν συνεχισουμε να προκαλουμε εξαρτημενα ανακλαστικα (να χτυπαμε το κουδουνι) για πολυ χρονο χωρις να εμφανιζουμε το κρεας; Πως θα αντιδρασει ο σκυλος;

Το πειραμα δειχνει οτι ο σκυλος στο τελος παυει να αντιδρα στο ακουσμα του κουδουνιου (να βγαζει σαλια, περιμενοντας το φαγητο). Αν θελουμε να διατηρησουμε τον συνειρμο αναμεσα στο ακουσμα του κουδουνιου και στο κρεας, θα πρεπει που και που να του παρουσιαζουμε και το κρεας!

Αν ομως εξακολουθουμε να χτυπαμε το κουδουνι χωρις να εμφανιζουμε το κρεας για αρκετο καιρο, τα μη ικανοποιημενα σηματα θα προκαλεσουν τελικα στο σκυλο μια υπνωτικη κατασταση. Το ζωο δεν αντιδρα ακομη και οταν την επομενη φορα μαζι με το κουδουνισμα του δωσουμε και το κρεας! Αδιαφορει γι'αυτο! Ουτε που το δοκιμαζει! Εχει κουραστει τοσο καιρο να το περιμενει αδικα. Εχει κουραστει τοσο πολυ, που τελικα αδιαφορει τελειως και για το κουδουνισμα και για το ιδιο το κρεας. Βρισκεται σε μια κατασταση πληρους απαθειας και αποχαυνωσης. Η προσωπικοτητα του εχει παραλυσει και η βουληση του εχει εκμηδενιστει. Δεν αντιδρα φυσιολογικα. Αδιαφορει για τα παντα.

Το ιδιο ακριβως εχει εφαρμοστει, δυστυχως, με επιστημονικο μαλιστα τροπο, και στους ανθρωπους! Εδω ακριβως βρισκει τη θεση της η διαδικασια της "πλυσης εγκεφαλου".

Αν ακολουθησουμε την καταλληλη τεχνικη, η οποια βασιζεται στα προηγουμενα συμπερασματα απο τα πειραματα του Παβλοφ και των μαθητων του, το ατομο θα χασει τελειως την προσωπικοτητα του. Θα βρεθει σε μια βαθια νευρικη καταπτωση και θα εκτελεσει παθητικα και πειθαρχικα ολες τις εντολες των ανακριτων του. Ειναι σαν ενα μικρο παιδι. Μπορει να δεχτει οτιδηποτε. Μπορεις να του μαθεις οτι θες. Μπορεις, αν θες, να του αλλαξεις την ιδεολογια, να το κανεις απο εχθρο, οπαδο σου και υπερασπιστη των ιδεων σου. Μπορεις να του "πλυνεις" τελειως τον εγκεφαλο, ωστε να ξεχασει ολα οσα ηξερε ή πιστευε και να το προγραμματισεις απο εδω και στο εξης να ξερει και να πιστευει μονο αυτα που εσυ θες! Ειναι βαναυσο, ανηθικο και απανθρωπο και ομως εχει γινει πολλες φορες στο παρελθον και εξακολουθει να γινεται ακομα και σημερα, τοσο στις "βαρβαρες" οσo και στις "πολιτισμενες" χωρες.

Τα πειραματα του Παβλοφ εγιναν - οπως ειπαμε - με πολλα και διαφορα σκυλια. Ολα τους στο τελος κατερρευσαν ψυχικα και νοητικα - μερικα πιο γρηγορα απο τα αλλα. Πρωτα κατερρευσαν τα "οξυθυμα", μετα τα "ζωηρα" και στο τελος τα πολυ "ηρεμα". Το ιδιο ακριβως συμβαινει και με τους ανθρωπους. Ολοι τελικα "σπανε", ολοι καταρρεουν, οσο σκληροι και αν ειναι. Κανενας δεν αντεχει επ'απειρον.

Στην παραδοσιακη πλυση εγκεφαλου, το ατομο απομονωνεται απο το περιβαλλον του και απο τις πηγες πληροφορησης (σημερα χρησιμοποιουν και μηχανες αισθητηριακης απομονωσης), αποπροσανατολιζεται με καταλληλα μπερδεμενα, ακανονιστα, εντονα ηχητικα και οπτικα σηματα, ενω συγχρονως υποσιτιζεται, κρατιεται αυπνο, απειλειται, βριζεται, κατηγορειται, εκβιαζεται και ανακρινεται συνεχως, μεχρι που τελικα καταρρεει. Λιγο πριν καταρρευσει, πριν τρελαθει τελειως, παρεμβαινει ο αναμορφωτης του που τον "σωζει", αναπροσανατολιζοντας τον και προσδιδοντας του μια αρεστη στο καθεστως ή στην υπηρεσια προσωπικοτητα. Γινεται πια ενας τελειος οπαδος του συστηματος, ενας γενιτσαρος, ενας ακουσιος εξωμοτης.

Προπαγάνδα

Η λεξη προπαγανδα παραγεται απο το λατινικο ρημα propagare, που σημαινει διαδιδω. Βασικα ομως με τον ορο προπαγανδα εννοουμε την, με οποιονδηποτε τροπο ή μεσο, σκοπιμη, μεθοδικη και συστηματικη διαδοση ιδεων και αντιληψεων, με σκοπο τον επηρεασμο της σκεψης και των πραξεων των αλλων ανθρωπων. Ο ορος αυτος χρησιμοποιηθηκε για πρωτη φορα απο τον πάπα Γρηγόριο ΙΕ', στις 22 Ιουνιου του 1622, στην εγκυκλιο του περιφημης "Επιτροπης για τη Διαδοση της Πιστεως" (Congregatio De Propaganda Fide), που ειχε μελη καρδιναλιους και σκοπο την καθοδηγηση του αγωνα για <<τη διαδοση της αληθινης πιστεως>>. Αργοτερα, και ιδιως μετα τη Γαλλικη Επανασταση, ο ορος αρχισε να χανει τη θρησκευτικη-εκκλησιαστικη σημασια του και να περνα στην πολιτικη. Απο τον 19ο αιωνα χρησιμοποιειται ευρυτατα στη λαϊκη γλωσσα και στον 20ο αιωνα ξεφευγει οριστικα απο το εκκλησιαστικο λεξιλογιο και περνα στο πολιτικο. Θα μπορουσε, βεβαια, καποιος να παρατηρησει οτι η συστηματικη διαδοση ιδεων και το κηρυγμα αναγονται σε μια πολυ προγενεστερη εποχη, στις απαρχες του Χριστιανισμου, οταν ο ιδιος ο Χριστος προετρεψε τους μαθητες του να πορευτουν και να κηρυξουν το Ευαγγελιο σε ολον τον κοσμο. Με αυτη την εννοια, πολλοι θεωρουν ως μεγαλυτερο προπαγανδιστη ολων των αιωνων τον Αποστολο Παυλο!